Buddyjskie praktyki medytacyjne

Systematyczny przegląd najważniejszych buddyjskich praktyk medytacyjnych w perspektywie historycznej, filozoficznej i kulturoznawczej.

Zadaniem kursu jest dokonanie systematycznego przeglądu najważniejszych form buddyjskich praktyk medytacyjnych. Główną zasadą systematyzującą materiał jest kryterium historyczne, które przejawia się, po pierwsze, jako chronologia dyktująca kolejność wykładanych zagadnień, i po drugie, jako czynnik wyznaczający ich dobór poprzez znaczenie i wpływ, jaki dane praktyki wywarły na kształtowanie się tożsamości i ciągłość buddyjskich tradycji. Zgodnie z tym założeniem, prezentowany materiał uwzględnia w pierwszej kolejności genezę buddyjskiej medytacji i próbę rekonstrukcji jej najpierwotniejszej postaci. Szczególna uwaga poświęcona zostaje przejawiającym się w całym dyskursie poświęconym medytacji zagadnieniom skupienia (samādhi), przytomności (uważności) (sati / smṛti) oraz wglądu (vipassanā / vipaśyanā). Uzgodnienie znaczenia i wzajemnych relacji tych kluczowych idei wyznacza horyzont dla omówienia praktyk lub zespołów praktyk występujących, kolejno, w krajach buddyzmu therawady (Azja południowo-wschodnia), w indyjskiej mahajanie, w indyjskim buddyzmie tantrycznym, w Tybecie oraz w Chinach i Japonii. Analiza skupia się na praktykach, które stanowią żywe po dziś dzień tradycje kultywowania umysłu, choć uwzględnia także te o znaczeniu wyłącznie historycznym. Każda z praktyk zostaje umieszczona w kontekście filozoficznym oraz psychologicznym, co z kolei umożliwia odkrycie przyczyn jej popularności i znaczenia dla kształtowania religijnej i kulturowej tożsamości buddystów danego obszaru. Na tak nakreślonym tle zarysowuje się konkretne techniki świadomego kontrolowania i modelowania zjawisk psychofizycznych.

Zagadnienia:

1. Czym jest medytacja? Definicje słownikowe pojęcia, synonimy. Omówienie wyobrażeń zakorzenionych w religiach innych niż buddyzm i w zachodniej kulturze popularnej.

2. Medytacja w buddyzmie: jej charakterystyka i funkcje. Zakres semantyczny i interpretacja terminu bhāvanā. Praktyka medytacyjna jako istota buddyzmu dawniej i dziś. Rzut oka na najważniejsze praktyki w perspektywie historycznej.

3. Źródła buddyjskiej medytacji na przykładzie analizy nauk Alary Kalamy i Uddaki Ramaputty.

4. Praktyki medytacyjne w nikajach i agamach i palijskiej literaturze postkanonicznej:

4.1 Wyciszenie – skupienie , przytomność – wgląd. Omówienie podstawowych kategorii i adekwatności ich klasyfikacji. Czy obecne formy medytacji therawady odpowiadają praktykom przepisanym w kanonie palijskim?

4.2 Jhāna / dhyāna – analiza poszczególnych etapów i spełnianych przezeń funkcji w palijskiej literaturze kanonicznej oraz komentatorskiej. Modyfikacja schematu dźhan przez Buddhaghosę;

4.3 Sati / smṛti jako „przytomność” i „pamięć”. Miejsce sati w schemacie dźhan.

4.4 „Pojazd” wyciszenia (samthayāna) i wglądu (vipassanāyāna) w źródłach palijskich;

4.5 Vipassanāyāna jako dominująca forma praktyki w krajach therawady. Jej źródła tekstualne;

4.6 Rozdźwięk między nikajami a źródłami postkanonicznymi w odniesieniu do zjawiska wglądu. Trudności z uzgodnieniem idei wglądu ze skupieniem rozwijanym w dźhanach;

4.5 Rozdźwięk między wyzwoleniem przez medytację, a wyzwoleniem przez dyskursywne poznanie;

4.6 Cztery satipaṭṭhāna w ramach przytomności oddechu (ānāpānasati) – kompleksowa praktyka medytacyjna łącząca skupienie oraz wgląd.

5. Inne formy kultywowania umysłu obecne w kanonie palijskim (i rozwijane przez tradycję therawady):

5.1 Praktyka „rozpamiętywania” (anusmṛti);

5.2 Praktyka „czterech niezmierzoności” (apramāṇa): maitrī (mettā), karuṇā, muditā, upekṣa (upekkhā);

5.3 Zagadnienie nadludzkich mocy (siddhi).

6. Współczesne oblicza medytacji tradycji therawady: Vipassanā Movement (S.N. Goenka, Mahasi Sayadaw, Sayadaw U Pandita), Kammaṭṭhāna (tajska tradycja leśna – Ajahn Chah, Ajahn Brahm).

7. Mahajana:

7.1 Znaczenie praktyk medytacyjnych dla genezy mahajany (tzw. „hipoteza leśna”);

7.2 Sutra Pratyutpanna i mahajanistyczne buddhānusmṛti;

7.3 Elementy praktyki medytacyjnej w sutrach Sukhāvatīvyūha oraz w sutrze Amitāyurdhyāna;

7.4 Przedmiot, treść oraz sposoby osiągania mahajanistycznego samādhi (Śūraṅgamasamādhisūtra, Samādhirājasūtra);

7.5 Praktyka „trzech bram (do) wyzwolenia” (vimokṣamukha) i jej mahajanistyczne interpretacje;

7.6 Śāntideva i jego praktyka zrównania siebie z innym oraz wymiany siebie na innego. Rozwijanie bodhićitty (Bodhicaryāvatāra);

7.7 Praktyka kultywowania umysłu na ścieżce bodhisattwy w ujęciu Kamalaśili (Bhāvanākrama).

8. Wprowadzenie do praktyk tantrycznych. Joga w tantrach (Mahāvairocanatantra, Guhyasamājatantra, Kālacakratantra) i pieśniach mahasiddhów (Saraha, Kāṇha, Tilopa).

9. Tybet. Rozwinięcie paradygmatu praktyk tantrycznych.

Wielkie systemy nauk i praktyk:

9.1 Mahāmudrā,

9.2 Dzogczen (rdzogs chen),

9.3 Kālacakra.

9.4 Inne wybrane praktyki:

9.4.1 Różne poziomy jogi bóstwa (devata yoga) w czterech klasach tantr,

9.4.2 Sześć jog Naropy,

9.4.3 Tsalung (rtsa-rlung) (yantra yoga),

9.4.4 Ćie (gcod).

10. Chiny i Japonia:

10.1 Tiantai i zalecenia mistrza Zhiyi;

10.2 Zespół praktyk tradycji Czystej Ziemi w Chinach (Tanluan, Jixing Chewu) i Japonii (Shinran).

10.3 Chan / zen:

10.3.1 Różne sposoby kształtowania się praktyk medytacyjnych w szkołach linji / rinzai oraz caodong / soto. Zazen i medytacja z użyciem koanów;

10.3.1.1 Mistrz Hongzhi Zhengjue i praktyka „cichej iluminacji” (mozhao),

10.3.1.2 Shikantaza Dogena;

10.3.2 Oblicza współczesnych praktyk kultywowania umysłu w zen na przykładzie nauczania Hakuuna Yasutaniego i Shunryu Suzukiego.

Literatura podstawowa:

1. Bhattacharyya N.N., History of the Tantric Religion (2nd edition), New Delhi 2005.

2. Bronkhorst J., Two Traditions of Meditation in Ancient India, Stuttgart 1986.

3. Conze E., Buddhist Meditation, London 1956.

4. Gregory P. N., Traditions of Meditation in Chinese Buddhism, Honolulu 1986.

Kuan, T, Mindfulness in Early Buddhism, London & New York 2008.

5. Polak G., Reexamining Jhāna: Towards a Critical Reconstruction of Early Buddhist Soteriology, Lublin 2011.

6. Shaw, S., Buddhist Meditation. An Anthology form the Pali Canon, London & New York 2006.

7. Vetter T., The Ideas and Meditative Practices of Early Buddhism, Leiden 1988

8. Wynne A. The Origins of Buddhist Meditation, London & New York 2007.

Literatura uzupełniająca:

1. Brahm A., Mindfulness, Bliss, and Beyond, Boston 2006.

2. Chah A., Meditation. A Collection of Talks on Cultivating the Mind, Kandy 2007.

3. Gendyn Lama Rinpocze, Mahamudra (wyd. drugie) (tłum. A. Migacz), Kraków 2012.

4. Gunaratana H., Mindfulness in Plain English, Boston 2011.

5. Gunaratana H., Beyond Mindfulness in Plain English, Boston 2009

6. Jackson R. R., Tantric Treasures: Three Collections of Mystical Verse form Buddhist India, Oxford 2004.

7. Kapleau, P., Trzy filary zen, Warszawa 1990

8. Norbu N. C., Dzogczen – stan doskonałości samej w sobie (wyd. trzecie) (tłum. C. Woźniak), Kraków 2015.

9. Sekida K., Zen Training – Methods and Philisophy, Boston & London 1985.

10. Suzuki S., Umysł zen, umysł początkującego, Jaworze 2010.

Systematyczny przegląd najważniejszych buddyjskich praktyk medytacyjnych w perspektywie historycznej, filozoficznej i kulturoznawczej.

Zadaniem kursu jest dokonanie systematycznego przeglądu najważniejszych form buddyjskich praktyk medytacyjnych. Główną zasadą systematyzującą materiał jest kryterium historyczne, które przejawia się, po pierwsze, jako chronologia dyktująca kolejność wykładanych zagadnień, i po drugie, jako czynnik wyznaczający ich dobór poprzez znaczenie i wpływ, jaki dane praktyki wywarły na kształtowanie się tożsamości i ciągłość buddyjskich tradycji. Zgodnie z tym założeniem, prezentowany materiał uwzględnia w pierwszej kolejności genezę buddyjskiej medytacji i próbę rekonstrukcji jej najpierwotniejszej postaci. Szczególna uwaga poświęcona zostaje przejawiającym się w całym dyskursie poświęconym medytacji zagadnieniom skupienia (samādhi), przytomności (uważności) (sati / smṛti) oraz wglądu (vipassanā / vipaśyanā). Uzgodnienie znaczenia i wzajemnych relacji tych kluczowych idei wyznacza horyzont dla omówienia praktyk lub zespołów praktyk występujących, kolejno, w krajach buddyzmu therawady (Azja południowo-wschodnia), w indyjskiej mahajanie, w indyjskim buddyzmie tantrycznym, w Tybecie oraz w Chinach i Japonii. Analiza skupia się na praktykach, które stanowią żywe po dziś dzień tradycje kultywowania umysłu, choć uwzględnia także te o znaczeniu wyłącznie historycznym. Każda z praktyk zostaje umieszczona w kontekście filozoficznym oraz psychologicznym, co z kolei umożliwia odkrycie przyczyn jej popularności i znaczenia dla kształtowania religijnej i kulturowej tożsamości buddystów danego obszaru. Na tak nakreślonym tle zarysowuje się konkretne techniki świadomego kontrolowania i modelowania zjawisk psychofizycznych.

Zagadnienia:

1. Czym jest medytacja? Definicje słownikowe pojęcia, synonimy. Omówienie wyobrażeń zakorzenionych w religiach innych niż buddyzm i w zachodniej kulturze popularnej.

2. Medytacja w buddyzmie: jej charakterystyka i funkcje. Zakres semantyczny i interpretacja terminu bhāvanā. Praktyka medytacyjna jako istota buddyzmu dawniej i dziś. Rzut oka na najważniejsze praktyki w perspektywie historycznej.

3. Źródła buddyjskiej medytacji na przykładzie analizy nauk Alary Kalamy i Uddaki Ramaputty.

4. Praktyki medytacyjne w nikajach i agamach i palijskiej literaturze postkanonicznej:

4.1 Wyciszenie – skupienie , przytomność – wgląd. Omówienie podstawowych kategorii i adekwatności ich klasyfikacji. Czy obecne formy medytacji therawady odpowiadają praktykom przepisanym w kanonie palijskim?

4.2 Jhāna / dhyāna – analiza poszczególnych etapów i spełnianych przezeń funkcji w palijskiej literaturze kanonicznej oraz komentatorskiej. Modyfikacja schematu dźhan przez Buddhaghosę;

4.3 Sati / smṛti jako „przytomność” i „pamięć”. Miejsce sati w schemacie dźhan.

4.4 „Pojazd” wyciszenia (samthayāna) i wglądu (vipassanāyāna) w źródłach palijskich;

4.5 Vipassanāyāna jako dominująca forma praktyki w krajach therawady. Jej źródła tekstualne;

4.6 Rozdźwięk między nikajami a źródłami postkanonicznymi w odniesieniu do zjawiska wglądu. Trudności z uzgodnieniem idei wglądu ze skupieniem rozwijanym w dźhanach;

4.5 Rozdźwięk między wyzwoleniem przez medytację, a wyzwoleniem przez dyskursywne poznanie;

4.6 Cztery satipaṭṭhāna w ramach przytomności oddechu (ānāpānasati) – kompleksowa praktyka medytacyjna łącząca skupienie oraz wgląd.

5. Inne formy kultywowania umysłu obecne w kanonie palijskim (i rozwijane przez tradycję therawady):

5.1 Praktyka „rozpamiętywania” (anusmṛti);

5.2 Praktyka „czterech niezmierzoności” (apramāṇa): maitrī (mettā), karuṇā, muditā, upekṣa (upekkhā);

5.3 Zagadnienie nadludzkich mocy (siddhi).

6. Współczesne oblicza medytacji tradycji therawady: Vipassanā Movement (S.N. Goenka, Mahasi Sayadaw, Sayadaw U Pandita), Kammaṭṭhāna (tajska tradycja leśna – Ajahn Chah, Ajahn Brahm).

7. Mahajana:

7.1 Znaczenie praktyk medytacyjnych dla genezy mahajany (tzw. „hipoteza leśna”);

7.2 Sutra Pratyutpanna i mahajanistyczne buddhānusmṛti;

7.3 Elementy praktyki medytacyjnej w sutrach Sukhāvatīvyūha oraz w sutrze Amitāyurdhyāna;

7.4 Przedmiot, treść oraz sposoby osiągania mahajanistycznego samādhi (Śūraṅgamasamādhisūtra, Samādhirājasūtra);

7.5 Praktyka „trzech bram (do) wyzwolenia” (vimokṣamukha) i jej mahajanistyczne interpretacje;

7.6 Śāntideva i jego praktyka zrównania siebie z innym oraz wymiany siebie na innego. Rozwijanie bodhićitty (Bodhicaryāvatāra);

7.7 Praktyka kultywowania umysłu na ścieżce bodhisattwy w ujęciu Kamalaśili (Bhāvanākrama).

8. Wprowadzenie do praktyk tantrycznych. Joga w tantrach (Mahāvairocanatantra, Guhyasamājatantra, Kālacakratantra) i pieśniach mahasiddhów (Saraha, Kāṇha, Tilopa).

9. Tybet. Rozwinięcie paradygmatu praktyk tantrycznych.

Wielkie systemy nauk i praktyk:

9.1 Mahāmudrā,

9.2 Dzogczen (rdzogs chen),

9.3 Kālacakra.

9.4 Inne wybrane praktyki:

9.4.1 Różne poziomy jogi bóstwa (devata yoga) w czterech klasach tantr,

9.4.2 Sześć jog Naropy,

9.4.3 Tsalung (rtsa-rlung) (yantra yoga),

9.4.4 Ćie (gcod).

10. Chiny i Japonia:

10.1 Tiantai i zalecenia mistrza Zhiyi;

10.2 Zespół praktyk tradycji Czystej Ziemi w Chinach (Tanluan, Jixing Chewu) i Japonii (Shinran).

10.3 Chan / zen:

10.3.1 Różne sposoby kształtowania się praktyk medytacyjnych w szkołach linji / rinzai oraz caodong / soto. Zazen i medytacja z użyciem koanów;

10.3.1.1 Mistrz Hongzhi Zhengjue i praktyka „cichej iluminacji” (mozhao),

10.3.1.2 Shikantaza Dogena;

10.3.2 Oblicza współczesnych praktyk kultywowania umysłu w zen na przykładzie nauczania Hakuuna Yasutaniego i Shunryu Suzukiego.

Literatura podstawowa:

1. Bhattacharyya N.N., History of the Tantric Religion (2nd edition), New Delhi 2005.

2. Bronkhorst J., Two Traditions of Meditation in Ancient India, Stuttgart 1986.

3. Conze E., Buddhist Meditation, London 1956.

4. Gregory P. N., Traditions of Meditation in Chinese Buddhism, Honolulu 1986.

Kuan, T, Mindfulness in Early Buddhism, London & New York 2008.

5. Polak G., Reexamining Jhāna: Towards a Critical Reconstruction of Early Buddhist Soteriology, Lublin 2011.

6. Shaw, S., Buddhist Meditation. An Anthology form the Pali Canon, London & New York 2006.

7. Vetter T., The Ideas and Meditative Practices of Early Buddhism, Leiden 1988

8. Wynne A. The Origins of Buddhist Meditation, London & New York 2007.

Literatura uzupełniająca:

1. Brahm A., Mindfulness, Bliss, and Beyond, Boston 2006.

2. Chah A., Meditation. A Collection of Talks on Cultivating the Mind, Kandy 2007.

3. Gendyn Lama Rinpocze, Mahamudra (wyd. drugie) (tłum. A. Migacz), Kraków 2012.

4. Gunaratana H., Mindfulness in Plain English, Boston 2011.

5. Gunaratana H., Beyond Mindfulness in Plain English, Boston 2009

6. Jackson R. R., Tantric Treasures: Three Collections of Mystical Verse form Buddhist India, Oxford 2004.

7. Kapleau, P., Trzy filary zen, Warszawa 1990

8. Norbu N. C., Dzogczen – stan doskonałości samej w sobie (wyd. trzecie) (tłum. C. Woźniak), Kraków 2015.

9. Sekida K., Zen Training – Methods and Philisophy, Boston & London 1985.

10. Suzuki S., Umysł zen, umysł początkującego, Jaworze 2010.